BÜYÜYEN SAĞLIK EMEK GÜCÜ-Mehmet Zencir
Darbe girişimi ve referandum gündeme oturdu. Emeğe yönelik saldırılar ve sağlık alanında kapitalist üretim ilişkilerinin egemen hale gelmesine bağlı sağlık emek gücünün sömürüsünün derinleşmesi unutuldu, üzeri örtüldü. Kamu personel rejimi kanun taslağı, kamu özel ortaklığı ile yapılan dev hastane kampüslerine taşınan sağlık emekçilerini bekleyen güvencesizleştirme, birinci basamakta ikinci faz “reformlar”, üniversite hastaneleri birliği, sağlık bilimleri üniversitesi, tıkanan GSS nedeniyle artan cepten ödemeler ve daralan teminat paketinin sağlık emekçilerine olan olumsuz etkileri vb. … Buna kıdem tazminatının kaldırılması, özel istihdam büroları ile gündeme gelen kiralık işçilik, zorunlu bireysel emeklilik sigortası, grev yasaklamaları, işsizlik fonunun varlık fonuna devri gibi tüm emekçilere yönelik geniş kapsamlı saldırıları da eklemek gerekir… Bu saldırılara KHK ve OHAL ile birlikte KESK’e yönelik artan siyasal kırım, şiddetlenen ve yaygınlaşan savaş gerçeği, her türlü demokratik hak arayışına yönelik baskıların getirdiği siyasal güvencesizlik ortamını da eklemek gerekir. Yoğunlaşan bu güvencesizlik ortamının sürdürülebilmesinin yolu da diktatöryel bir siyasal rejimin inşasında aranıyor. Tüm bu sürecin arka planında küresel ölçekte krize giren emperyalist-kapitalist sistemi, barutu kalmayan neoliberal politikalar ve otoriter-muhafazakar yönetim anlayışının biten kredisini de görmek gerekir. Kapitalist sistem kendi varlığını sürdürmek için yaşamın her alanında savaş politikaları ile ayakta kalabiliyor. Emeğe, kadına, halklara, doğaya yönelik saldırı her geçen gün şiddetleniyor. Bu karanlık gündemde hükümetin sağlık emek gücüne yönelik yürüttüğü çabalara yakından bakmak istedik.
Bilindiği gibi Sağlıkta Dönüşüm Programının (SDP) sekiz bileşeninden biri doğrudan sağlık emekçileri ile ilgili olup “bilgi ve beceri ile donanmış, yüksek motivasyonla çalışan sağlık insan gücü”dür. AKP hükümetlerinin en sevdiği polemik sağlık emekçilerinin sayıca az olduğu ve OECD ülkeleri arasında en düşük sayıya sahip olduğumuzdur. Nedense diğer OECD istatistiklerde (kişi başına düşen gelir, gelir dağılımı, kamu çalışanı sayısı gibi) sonuncu olduğumuz gündem yapılmaz. Her neyse bu tespit sağlık emek gücüne yönelik yapılacak reformların ana gerekçesi olarak kullanılır. İhtiyacı belirlemek ve buna ulaşmak için kollar sıvanır. Sağlık Bakanlığının geleceğe ilişkin niyetleri ile ilgili mevcut bilgiler ışığında, özel sektörü de içerecek şekilde, sağlık sektöründe gelecekteki personel ihtiyaçları, personel arzı ve bunların ulusal seviyede tahsisi konusunda öneriler getiren Sağlıkta İnsangücü 2023 Vizyonu’na yönelik çalışma Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü vasıtasıyla 2007 yılında başlatılır. 2008 yılında 563.852 olan kamu ve özel sektör toplam sağlık iş gücü sayısının 2023 yılında 1.067.572’ye yükselmesi beklendiğine yer verilir ve hizmetlerdeki büyüme ihtiyacını karşılamak için gerekli toplam yeni personel sayısı 576.512’dir (hesaba ve tabloya göre 503.720 olsa da bu rakam daha çok kullanılıyor) (Tablo-1).
Tablo1- Sağlık Bakanlığı Personel İhtiyacı Projeksiyonları (2008-2023)
Personel tipi | 2023 yılı ihtiyaç | 2008 yılındaki mevcut sayı | Ek personel ihtiyacı | ||
Kamu | Özel | Toplam | |||
Uzman hekim | 103.010 | 33.867 | 136.877 | 75.989 | 60.888 |
Pratisyen hekim* | 15.612 | 3.194 | 18.805 | 35.763 | -16.958 |
Aile hekimi | 43.831 | 549 | 44.380 | 1.399 | 42.981 |
Diş hekimi | 11.662 | 16.364 | 28.026 | 19.959 | 8.067 |
Eczacı | 5.085 | 27.802 | 32.886 | 24.778 | 8.108 |
Hemşire | 238.018 | 45.271 | 283.289 | 99.910 | 183.379 |
Ebe | 83.633 | 1.444 | 85.077 | 47.673 | 37.414 |
Sağlık memuru, Toplum sağlığı teknisyeni | 26.654 | 4.984 | 31.637 | 14.525 | 17.112 |
Laboratuvar teknisyeni | 19.274 | 2.877 | 22.150 | 14.947 | 7.203 |
Radyoloji teknisyeni | 13.533 | 2.096 | 15.629 | 10.738 | 4.891 |
Anestezi teknisyeni | 8.645 | 1.724 | 10.369 | 4.395 | 5.974 |
Tıbbi sekreter | 13.830 | 1.734 | 15.564 | 5.562 | 10.002 |
İlk ve acil yardım teknisyeni | 23.183 | 2.129 | 25.312 | 15.486 | 9.826 |
Fizyoterapist | 5.732 | 1.256 | 6.989 | 1.916 | 5.073 |
Diğer sağlık hizmet sınıfı personel | 29.958 | 6.299 | 36.258 | 21.971 | 14.287 |
Yöneticiler | 4.365 | 774 | 5.139 | 2.415 | 2.724 |
Mühendisler ve teknik hizmetler personeli | 5.769 | 164 | 5.932 | 1.004 | 4.928 |
Diğer teknik hizmetler personeli | 6.521 | 1.396 | 7.917 | 4.657 | 3.260 |
Genel idari hizmetler personeli | 100.338 | 9.391 | 109.729 | 83.501 | 26.228 |
Yardımcı hizmetler personeli | 127.143 | 18.462 | 145.605 | 77.264 | 68.341 |
Toplam | 885.795 | 181.776 | 1.067.572 | 563.852 | 503.720 |
*Pratisyen hekim sayıları halk sağlığı ve acil tıp uzmanlarını da içermektedir.
Sağlık emek gücünde 2023 vizyonuna erişmek için ciddi değişiklikler yapılmıştır. Sağlıkçı yetiştiren fakülte, yüksekokul, meslek yüksekokulu ve meslek liselerinin sayıları ve öğrenci kontenjanları artırılmıştır. Özel eğitim sektörü sağlık alanında tanımlanan bu ihtiyacı yatırıma çevirmiş ve her düzeyde çok sayıda sağlıkçı yetiştiren okullar açılmıştır. 2014 yılı itibarıyla sağlık bilimleri alanında 451’i faal olmak üzere toplam 524 fakülte ve yüksekokul ve 425 adet eğitim veren sağlık meslek lisesi mevcuttur. 2003-2004 yılında 46 tıp fakültesinde 32.118 öğrenci eğitim alırken 2014-2015 yılında bu sayı 96 tıp fakültesine ve 65.009 öğrenciye yükselmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı verilerine göre 2010-2011 yılında 13.217 olan öğrenci sayısı 2013-2014 yılında 54.240’lara yükselmiştir. Diğer okullarda da benzer artış söz konusudur. 2014-2015 eğitim yılında yüksek öğretime bağlı sağlık eğitimi alanındaki kontenjanlar ve toplam öğrenci sayıları Tablo-2’de özetlenmiştir.
Tablo-2: Yüksek Öğretime Bağlı Sağlık Eğitimi Alanındaki Kontenjanlar ve Toplam Öğrenci Sayıları (2014-2015 Eğitim Yılı)
Okullar | Kontenjanlar | Toplam Öğrenci Sayısı |
Tıp Fakülteleri | 11.909 | 65.009 |
Diş Hekimliği Fakülteleri | 3.195 | 14.447 |
Eczacılık Fakülteleri | 1.154 | 9.201 |
Sağlık Bilimleri Fakülteleri | 11.626 | 33.034 |
Hemşirelik Fakülteleri | 1.333 | 4.616 |
Dört Yıllık Yüksekokulları | 17.459 | 68.078 |
İki Yıllık Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulları | 40.732 | 99.526 |
Toplam | 87.418 | 293.941 |
Hal böyle olunca niyetlen hedefi çok aşan bir sağlık emek gücü topluluğu oluşmuştur (Tablo-3). Üstelik 2014 istatistiklerinde bulunmayan bazı meslek grupları da ciddi sayıda sağlık emek gücünde yer almaya başlayacağı rapor ediliyor. Ebe yardımcılığı, hemşire yardımcılığı, eczane teknikerliği, mamografi teknikerliği, teknikerliği, sağlık bakım teknisyenliği ve tıbbi cihaz teknikerliği gibi. (Bu arada öngörülmeyen artış (piyasa güdümlü) ve özel eğitim sektörünün motivasyonu basıncı ile inandırıcı olmayan “sağlık personelinin nitel (?) ve nicel açıdan kapasitesinin geliştirilmesi amacı” söylemi ile 18.01.2014 tarihli ve 28886 sayılı Resmî Gazetede Sağlık Bakanlığı ve Bağlı Kuruluşlarının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ile Bazı Kanunlarda Değişik Yapılmasına Dair Kanun ve 1219 sayılı Tababet ve Şuabatı San’atlarının Tarzı İcrasına Dair Kanun’un kapsamında yapılan değişikliklerle, bazı sağlık meslek alanlarında teknisyenlikler tekniker olarak değiştiriliyor, meslek yüksekokullarının ilgili teknikerlik mezunu olma şartı getiriliyor, hemşire yardımcısı, ebe yardımcısı, sağlık bakım teknisyeni adı altında üç yeni meslek 6514 sayılı Kanun’un 24 üncü maddesinde tanımlanıyor. Sağlık emek gücü havuzu daha da genişletilmesi yönlü arayışlar devam ediyor, 2014-2015 eğitim-öğretim yılında önlisans seviyesindeki yaşlı bakım teknikerliği okulu da açılıyor).
Bu verilere göre eğitimdeki mevcut durumun devamı halinde bazı meslek gruplarında hedefe ulaşılamayacağı, bazılarında da hedefin çok üzerine çıkılacağı öngörülüyor. Örneğin hedeflenen göre laboratuar teknisyenliği ve teknikerliğinde 2,5 kat, ortez-protez teknisyenliği/teknikerliğinde 2,5 kat, anestezi teknisyenliği ve teknikerliğin hedefin 3 kat, fizyoterapist ve fizyoterapi teknikerliği 3 kat, diyetisyenlikte yaklaşık dört kat mezuna ulaşılıyor. Hayaller gerçek oluyor 2023 hekim hedefi gerçekleşiyor. Hatta 5,3 bin fazlası ile… Hemşire sayısı da 6 bin fazlası ile gerçekleşiyor, 30 bine yakın hemşire yardımcısı ile çok daha fazlası ile… Hemşirelik Derneğine göre bu sayı çok daha fazla, mevcut durum böyle devam ederse hemşire sayısı (hemşire yardımcısı dahil) 502 bini bulacak. Yeni sorun artan kontenjanlar nasıl azaltılacak ve sağlıkçı yetiştirmek amaçlı açılan çok sayıda özel sağlık okulları… Toplum yararı değil piyasayı önceleyen politikalar bu okulların devam edeceğini düşündürüyor. Nitelik de her zamanki gibi unutulur, daha çok niceliksel olarak hedefe ulaşma gündeme gelir. Çünkü asıl gerçek belirlidir, kapitalistleşen sağlık hizmet üretimi için ucuz emek gücü ve yedek işsiz ordusunu hazır tutmak. Bir yandan da özelleştirilen eğitim sektörüne sağlık alanından da yatırım alanı açmak… Nitelik, mesleğine yabancılaşmayan, tanı ve tedavi için gereken ve uygun teknolojiyi kullanan, mesleki bağımsızlığını sürdürebilen toplum yararı için sağlık hizmeti üreten sağlık emekçisi demektir. Bu özellikler kapitalistleşen tıbbi hizmet üretimi ile uyumlu değildir. Algoritmalar ile çalışan, ucuz ve güvencesiz, aldığı eğitimi dikkate almadan ne iş olsa yaparım diyen her açıdan güvencesiz bol sayıda sağlık emekçisi tercih edilendir.
Tablo-3: Sağlıkta İnsan Kaynakları 2023 hedefleri ile mevcut eğitimin devamında oluşacak arzın karşılaştırılması
Meslek | 2014 Mevcut İş Gücü | 2023 Hedefi | Mevcut Durumun Devamı Halinde Oluşacak Arz |
Acil Tıp Teknikerliği | 4.800 | 27.000 | 30.300 |
Acil Tıp Teknisyenliği | 29.738 | 50.000 | 59.400 |
Adli Tıp Teknikerliği | 40 | 260 | 450 |
Ağız ve diş sağlığı teknikerliği | 6.500 | 20.000 | 9.518 |
Ameliyathane teknikerliği | 411 | 10.500 | 3.006 |
Anestezi teknisyenliği/ teknikerliği | 9.287 | 10.500 | 31.500 |
Biyomedikal mühendisliği | 435 | 1.100 | |
Dil ve konuşma terapistliği | 130 | 850 | 653 |
Diş Hekimliği | 21.268 | 38.000 | 44.800 |
Diş protez teknisyenliği / teknikerliği | 3.926 | 10.150 | 9.620 |
Diyaliz Teknikerliği | 4.370 | 6.300 | 8.605 |
Diyetisyenlik | 2.118 | 4.300 | 16.800 |
Ebe Yardımcılığı | 13.000 | ||
Ebelik | 52.471 | 70.000 | 67.200 |
Eczacılık | 26.642 | 31.300 | 39.400 |
Eczane Teknikerliği | 62.750 | 58.600 | |
Elektronörofizyoloji teknikerliği | 26 | 2.000 | 1.250 |
Ergoterapistlik ve ergoterapi teknikerliği | 200 | 3.500 | 1.000 |
Fizyoterapi teknikerliği | 441 | 3.500 | 10.700 |
Fizyoterapistlik | 3.069 | 10.000 | 29.200 |
Hekimlik | 128.181 | 200.000 | 205.300 |
Hemşire Yardımcılığı | 23.900 | ||
Hemşirelik | 152.254 | 315.000 | 321.000 |
Klinik psikologluk | 2.640 | 3.500 | 2.660 |
Laboratuvar teknisyenliği/teknikerliği | 18.039 | 22.000 | 56.600 |
Mamografi teknikerliği | 1.500 | ||
Odyologluk ve odyometri teknikerliği | 1.216 | 3.550 | 5.000 |
Ortez-protez teknisyenliği/teknikerliği | 729 | 1.012 | 2.740 |
Perfüzyonistlik | 707 | 950 | |
Radyoterapi teknikerliği | 331 | 2.800 | 3.460 |
Sağlık bakım teknisyenliği | 48.900 | ||
Sağlık fizikçiliği | 82 | 1.050 | 560 |
Tıbbi Cihaz Teknikerliği | 1.850 | ||
Tıbbi görüntüleme teknisyenliği/teknikerliği | 13.449 | 26.000 | 37.100 |
Tıbbi Sekreterlik | 48.450 | 90.000 | 87.300 |
Sağlık Bakanlığı sağlık emek gücü için yaptığı çalışmalara devam ediyor. Üstelik daha büyük şemsiye altında. Tüm emekçilere yönelik stratejileri ele alan Ulusal İstihdam Stratejisi (UİS) bağlamında. UİS ikibinli yılların başından beri dile getirilen, 2009 gündemi daha fazla işgal eden ve 2014 mayısında yasalaşan sermaye yanlısı bir emek rejimi için stratejilerin yer aldığı bir çalışma. Emek gücünün nasıl ne kadar ve üretileceğini, nasıl istihdam edileceğini, nasıl çalıştırılacağını ve nasıl yönetileceğini ele alan bir çalışma. UİS ana bir tespit ile başlıyor: İş gücü piyasası çok katı. Katılık nedenleri olarak da asıl işin alt işverene verilememesi, kıdem tazminatı, asgari ücretin sabitliği, belirsiz süreli çalışma ve çalışma biçimlerinin katılığı. Anlayacağınız sermaye işçiyi istediği gibi çalıştıramıyor. UİS bu sorunları aşmak için 2014-2017 stratejisini belirlemiş durumda. Bunlardan birisi de eğitim-istihdam ilişkisinin güçlendirilmesi başlığında olup okullar, mesleki yeterlilik ve sertifika eğitimleri, genişletilmiş staj eğitimleri, yaşam boyu öğrenme, 4+4+4 bu başlıkta tartışılıyor. Bunları yaşama geçirmek için de ulusal eylem planları hazırlıyor. İlki 2014-2016 yılı için yapılan planın ikincisi 2017-2019 için yapılacak. Bu amaçla yapılacak çalıştaylara hazırlık için bile toplantılar yapılıyor. Her sektör için ayrı ayrı toplanıyor, sağlık sektörü içinde toplantı 10 ağustos 2016’da gerçekleştirildi. Bu hazırlık çalıştaylarını 23-24 Eylül 2016 tarihlerinde yapılacak çalıştay ve çalıştay sonrası çıkan eylemlerin tartışılması, değerlendirilmesi ve 2017-2019 Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı tedbir maddelerinin nihai şeklinin verilmesi amacıyla 22 Ekim 2016 tarihinde yapılacak toplantılar izliyor. Henüz bu toplantılarının netleşen raporları ile paylaşılmıyor. Referandum sonrası emeğe çok yönlü saldırıların daha açık hale geleceği şüphe götürmez. Özetle söylemek istediğim şudur: Sermaye emeğe yönelik politikaları için bütünü gören ve her sektörü incelten strateji arayışında. Emekçiler olarak tamamen kaotik duruma gelen, her gün yapboz ile idare edilmeye çalışılan, özel ağırlığının arttığı ve kamu sağlık hizmetlerinin metalaştığı ve sağlık emekçilerinin güvencesizleştirildiği ve atomize edildiği politikalara karşı mücadelemizi yeniden ele alan, yeni stratejileri ve örgütlülükleri önüne koyan buluşmalara ihtiyacımız var.
Kaynaklar:
Sağlıkta Dönüşüm (2003). TC. Sağlık Bakanlığı. Aralık 2003.
Sağlıkta İnsan Kaynakları 2023 Vizyonu (2011). Başeditör: Akdağ R. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Hıfzıssıhha Mektebi Müdürlüğü, ISBN : 978-975-590-397-2 Sağlık Bakanlığı Yayın No: 851 HMM Yayın No : HMM-2011-31, Ankara, 2011.
2023 Yılı Sağlık İş Gücü Hedefleri ve Sağlık Eğitimi (2014), Editör: İrfan Şencan, Sağlık Bakanlığı Yayın No: 958, ISBN: 978-975-590-516-7, Ankara
Ulusal İstihdam Stratejisi 2014 – 2023, Eylem Planları 2014 – 2016. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Çalışma Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-975-455-240-9, Ankara, Aralık 2015
Ulusal İstihdam Stratejisi- 1.Çalıştay Raporları, Sağlık Sektörü (2016). http://www.uis.gov.tr/announcements/19102016/: erişim tarihi: 28 Mart 2017
Türkiye’de Sağlık Eğitimi ve Sağlık İnsan Gücü Durum Raporu-2014. Editör: Solak M. YÖK Yayın No: 2014 / 1, ISBN: 978-975-7912-48-4, Eskişehir
Bu yazı Eskişehir SES Şubesi İşyerinin Sesi dergisini, 2017, ilkbahar sayısında yayınlanmıştır (2017, sayı: 15-18)